Çocuğun Sorunlarına Kendisinin Çözüm Bulması Nasıl Sağlanır? Forum Tiyatrosu

Kızım sözel oyunlara daha meraklı. Tüm günü elinde kitaplar, kitap okuma numarası yapıp kendi kendine hikaye anlatarak ya da kuklalarını oynatarak geçiriyor. Biz yetişirken, bize söylenen hep şu oldu: "Matematiğin mi zayıf? O zaman matematik dersi almalısın, zayıf yanını güçlendirmelisin.". Oysa bence tam tersi söylenmeliydi: "Edebiyatın mı güçlü? O zaman edebiyat dersi almalısın ve güçlü yanını daha da ortaya çıkarmalısın!". Ben de kızımın zayıf yönlerini yok etmeye çalışmıyorum. Ama güçlü yönlerine yönelik oyunlar oynayarak, onu daha da şevklendirmeye çalışıyorum. Bu nedenle teatral oyunlara ağırlık veriyorum. Zaten ben başka bir şey oynamak istesem de konu dönüyor dolaşıyor gene hikayelere, dramalara varıyor. Misal, eğer hamurla oynuyorsak bir süre sonra hamurdan yaptığımız balıkları birbirleri ile konuşturmaya başlıyor kızım :) Umarım ileride iyi bir edebiyatçı ya da senarist olur...

Yukarıda kapağı görünen kitabı da bu nedenle okumaya başladım. Aşağıda anlatacağım Forum Tiyatrosu çok ama çok ilgimi çekti. Kızım, şu an bu tür bir tiyatro oyunu için çok küçük. Ama ileride kendi sorunlarının çözümünü kendisinin bulabilmesini bu tür oyunlar yardımıyla sağlayabileceğime inanıyorum. Malum tiyatro insana hem kendi zayıf yönlerini gösterir, hem kişinin yabancısı olduğu insanlık halleri ile tanışmasını sağlar hem de insanı düşünmeye zorlar. Ama alıştığımız tür klasik tiyatro didaktiktir. Oysa Forum Tiyatrosu'nda seyirciler de oyuna katılıyorlar, kendi performansları ile oyunun gidişatını değiştiriyorlar ve sonuçta yapmaları gereken doğru hareketler silsilesini buluyorlar. Yani eylem halinde düşünüyorlar! Bence muhteşem. 

Ülkemizde halihazırda Forum Tiyatrosu oynanmıyor sanıyorum. Ama Forum Tiyatrosu'na oldukça yakın, interaktif bir oyun olan "Mi Minör" şu sıra çok gündemde. Meltem Arıkan'ın yazdığı ve Mehmet Ali Alabora'nın oynadığı bu oyunu "Ustream" üzerinden izlemek ve hatta oyuna katılmak da mümkün. 

Tam anlamıyla oyuncuların yerine seyirci-oyuncuların geçtiği Forum Tiyatrosu örneklerini de ülkemizde görmeyi çok isterim.

Şimdi kitabın Forum Tiyatrosu ile ilgili bölümünden bir kesit aktarıyorum:

Forum Tiyatrosu, seyircilerin oyunun gidişine yön verdiği bir oyun türüdür. Oyuna dahil olan seyirciye, seyirci-oyuncu denilmektedir.

Dramaturji

• Metin her karakterin doğasını açıkça ortaya koymalı, hepsini kesin olarak tanımlamalıdır ki seyirci-oyuncular kolayca her birinin ideolojisini tanıyabilsin.
• Baş kahraman tarafından ileri sürülen orijinal çözümler forum aşamasında tahlil edilecek en azından bir tane politik veya sosyal hata içermelidir. Bu hatalar, iyi tanımlanmış durumlar içinde dikkatle prova edilmeli ve açıkça aktarılmalıdır. Çünkü Forum Tiyatrosu ne propaganda tiyatrosu, ne de eski didaktik tiyatrodur. Hepimizin, bizlerin, oyuncuların ve seyircilerin birlikte öğrenmemiz anlamında pedagojiktir. Oyun – ya da model-  bir hatayı, bir yanlışı göstermelidir ki seyirci-oyuncuları, yeni çözümler bulmaya ve baskıya karşı koymanın yollarını keşfetmeye kışkırtabilsin. Biz iyi sorular ortaya atıyoruz ve seyircilerin de iyi cevaplar sunmasını bekliyoruz.
• Amaç somut durumları (tiyatro ortamında) tartışmak olduğu sürece piyes “gerçeküstü” veya “akıldışı” olanlar dışında (gerçekçi, sembolist, dışavurumcu vb) her janrdan seçilebilir, tarz önemli değildir.

Sahneleme

• Oyuncuların, üstlendikleri rollerin ideolojilerini, işlerini, sosyal işlevlerini, mesleklerini vs rahatça gösterebilmek için fiziksel oyunculuk tarzları olmalıdır. Karakterlerin evriminde bir mantık dizgesinin olması ve bir şeyler yapıyor olmaları önemlidir. Aksi takdirde seyirciler yerlerinde oturup forumu tiyatrosuz yapma eğiliminde olacaklardır – bir radyo forumu gibi sadece sözle (hareketsiz).
• Her gösteri, kendi özel konusu için en uygun ifadeyi bulmalıdır: bu ya halkın genel eğilimleri ve rızasıyla ya da sunum veya ön araştırma sırasında bulunmalıdır.
•  Her karakter “görsel” olarak öyle sunulmalıdır ki konuşma metinlerinden bağımsız olarak tanınabilir olsunlar; kostümler de seyirci-oyuncular tarafından telaşa kapılmadan, kolaylıkla giyilip çıkartılabilecek şekilde olmalıdır.

Gösteri oyunu

Gösteri, oyuncu ve seyirci-oyuncular arasında oynanan sanatsal ve entelektüel bir oyundur.

• Başlangıç olarak gösteri geleneksel bir oyunmuş gibi oynanır. Dünyanın belirli bir imgesi sunulur.
• Seyirci-oyunculara, başkahraman tarafından geliştirilen çözümlere katılıp katılmadıkları sorulur; büyük bir olasılıkla hayır diyeceklerdir. Daha sonra seyircilere oyunun ilk seferinde oynananla tamamen aynı biçimde ikinci kez oynanacağı söylenir. Oyuncular, piyesi tekrar aynı sona ulaştırmaya çalışacaklar, seyirciler de geçerli ve olası yeni çözümler olduğunu göstererek bu sonu değiştirmeye çalışacaklardır. Bir başka deyişle oyuncular belirli bir dünya görüşünü savunacaklar ve dünyanın olduğu gibi kalması ve olayların eskisi gibi devam etmesini garanti altına almak isteyeceklerdir… Ta ki bir seyirci-oyuncu müdahale edip var olan dünya görüşünü, var olması gerekenle değiştirene kadar. Seyirci-oyuncular arasında belirli oranda gerginlik yaratmak hayati öneme sahiptir – eğer kimse dünyayı değiştirmezse olduğu gibi kalacaktır, eğer kimse oyunu değiştirmezse aynı şekilde sonlanacaktır.
• Seyircilere, baş kahraman bir hata yaptığında daha iyi bir çözüm üretmek için atılacak ilk adımın onun yerine geçmek olduğu bildirilir. Tek yapmaları gereken oyun alanına gidip “Dur!” diye bağırmaktır. O anda oyuncular hemen oldukları yerde pozisyonlarını değiştirmeden durmalıdırlar. İzleyici-oyuncu gecikmeden, ilgili sözü, hareketi veya anı (hangisi en kolaysa) belirterek oyunun nereden başlayarak devam etmesin istediğini söylemelidir. Oyuncular daha sonra oyuna tarif edilen noktadan başlar, seyirci artık bir başkahramandır.
• Yer değiştiren oyuncu oyundan hemen ayrılmaz; sahne kenarında bir tür koç veya taraftar gibi durur, seyirci-oyuncuları yanlış yapmaya başlarsa onları düzeltir ve onları cesaretlendirir. Örneğin; Portekiz’de, patronu oynayan oyuncuyla yer değiştiren bir köylü “Yaşasın Sosyalizm” diye bağırmaya başladı. Yer değiştirdiği oyuncu da ona genel olarak patronların coşkulu sosyalizm taraftarlarından olmadığını açıklamak durumunda kaldı.
• Seyirci-oyuncu, başkahramanla yer değiştirip yeni çözümler geliştirmeye başladığı andan itibaren diğer oyuncular kendini baskının ajanlarına dönüştürürler veya zaten öyleyseler baskılarını arttırırlar ki seyirci-oyuncuya gerçeği değiştirmesinin ne kadar zor olduğu gösterilsin. Bu, (yeni çözümler bulmaya, dünyayı değiştirmeye çalışan) seyirci-oyuncuların (onları engellemeye çalışan, dünyayı olduğu gibi kabul etmeye zorlayan) oyunculara karşı oynadıkları bir oyundur. Elbette forumun amacı kazanmak değil; öğrenmek ve hazırlanmaktır. Seyirci-oyuncular, düşüncelerini eyleme göre “gerçek hayat”taki durumlara hazırlanırlar. Oyuncular ve seyirciler de aynı şekilde, oynayarak, eylemleri olası sonuçlarını öğrenirler. Baskıcıların cephaneliği keşfedilir ve ezilenlerin olası taktik ve stratejileri öğrenilir.
• Eğer seyirci-oyuncu pes ederse oyundan çıkar ve oyuncu tekrar rolü devralır; piyes hıza bilinen sona doğru ilerler. Bu sırada başka bir seyirci-oyuncu sahneye yaklaşıp “Dur!” diye bağırabilir ve tekrar nereden başlamak istediğini söyler, oyun bir kez daha o noktadan başlayacaktır. Yeni bir çözüm denenecektir.
• Seyirci-oyuncu nihayetinde bir noktada oyuncular tarafından uygulanan baskıyı kırabilir. Oyuncular arka arkaya veya hep birlikte pes etmelidir. Bu noktadan sonra seyirciler istedikleri kişinin yerine geçip belki de oyuncuların farkında olmadıkları yeni bir baskı şeklini göstermeye çağrılırlar. Durum seyirci-oyuncunun/başkahramanın, seyirci-oyuncu/ezene karşı oynadığı oyun halini alır. Böylece baskı, ona karşı mücadelenin yollarını (eylemleri yoluyla) tartışan seyirci-oyuncuların dikkatli incelemesine maruz bırakır. Sahne dışındaki bütün oyuncular koçluk veya taraftarlık görevine devam ederek kendi seyirci-oyuncusuna yardım etmeyi ve tavsiye vermeyi sürdürür.
• Oyunculardan biri de, jokerlik veya oyun liderliği gibi yardımcı işlevleri çalışmalıdır. Oyunun kurallarını açıklamak, yapılan yanlışları düzeltmek ve her iki tarafı da oyunu sürdürmeye motive etmek ona bağlıdır. Aslında seyircilere, eğer dünyayı değiştirmezlerse kimsenin onlar için değiştirmeyeceği ve her şeyin kaçınılmaz olarak aynı kalacağı –ki bu olmasını isteyeceğimiz en son şeydir- açık bir şekilde anlatılabilirse forumun etkisi daha güçlü olacaktır.
• Bu araştırmanın sonunda ortaya çıkacak bilgi, zorunlu olarak belirli sosyal grupların, zamanın bu belirli anında ulaşacakları en iyi bilgidir. Joker, konferansın başkanı değildir, gerçeğin yöneticisi değildir; jokerin görevi biraz daha fazla bilenlerin bunu anlatma şansına sahip olmalarını sağlamak, biraz cesaret edenleri biraz daha cesaretlendirerek ne yapabileceklerini göstermelerini sağlamaktır.
• Biten “forum”, “gelecek için bir eylem modeli”nin kuruluşunu önermektedir ve bu model ilk kez seyirci-oyuncular tarafından oynanır.

Forum Tiyatrosu Örnekleri

HALK KÜRSÜSÜNDEN TARIM REFORMUNA BAKIŞ

Portekiz’de, 25 Nisan 1974’ten sonra insanlar tarım reformunu kendileri ele aldılar. Bir yasanın çıkarılmasını beklemeksizin üretim yapılmayan toprakları sahiplenip üretime başladılar. Biz yazım aşamasındayken, hükümet toprakların halk tarafından bu şekilde ele geçirilmesine karşı çıkarak (onları hiç kullanmamış olan) eski sahiplerine iadesini öngören bir tarım yasası çıkarma girişimindeydi.

1.       Aksiyon

Sahne bahçede iki bankta geçer. Bir adam, Mülk Sahibi, boylu boyunca iki banka uzanmış tembellik yapmaktadır. Jose Afonso’nun Eurovision Şarkı Yarışması melodisi olan ve 50 yıllık faşist Salazar-Caetano diktatörlüğünün devrilmesi sırasında askeri hareketin başlangıcının işareti olarak kullanılan “Grandula Vila Morena” şarkısını söyleyerek kadınlı erkekli yedi kişi girer. Yedi kişi, bankalara rahat bir şekilde yerleşmiş olan Mülk Sahibi’ni bankların birisinden kaldırırlar; o kalkmasına rağmen kendileri tek bankta hala sıkışmaktadırlar çünkü çok kalabalıktırlar.

2.       Aksiyon

Başka popüler şarkılar söyleyerek işlerine başlarlar, toprağı işlediklerini gösterir mim hareketleri yapmaktadırlar. Kamu malı olan bankları ele geçirme girişimini daha da ileri götürmenin gerekliliğini tartışırlar. Bir bankı tek başına işgal eden Mülk Sahibi’nin üretimsizliğine karşı çıkarlar, ama görüşleri bölünmüştür: Bazıları onu atmak isterken, bazıları da, yeterince ileri gittiklerini, yeteri kadar toprak elde ettiklerini düşünmektedirler.

3.       Aksiyon

Bir polis, ortak banklarının 20 santimetresini boşaltmalarını emreden bir kararla gelir (geri dönüş yasası). Taraflara ayrılırlar; bazıları kabul etmekten yanadır, diğerleri değildir, çünkü şimdi verilecek bir taviz gittikçe daha çok toprağı kazanmaya çalışacak olan karşıt güçlerin zaferini onaylamak olacaktır. En sonunda pes ederler.

4.       Aksiyon

Polis tarafından korunan Mülk Sahibi, bankın boşaltışmış olan kısmına oturur. Diğer yedi kişi de geri kalan yere sıkışırlar. Mülk Sahibi, diğerlerinin ışığını engelleyen büyük bir şemsiye açar. Yedi kişi karşı çıkar. Polis, Mülk Sahibi’nin eylemini sürdürme hakkı olduğunu çünkü toprağa sahip olunsa da havaya olunamayacağını ifade eder. Grup bölünür; bazıları mücadele etmek ister, diğerleri ise elde ettikleri ile az da olsa mutludurlar ve ne pahasına olursa olsun barış istemektedirler.

5.       Aksiyon

Polis hiç kimseye ait olmayan “toprak”larda ortak bankı ikiye ayıracak bir duvar yapılması gerektiğinde ısrar eder; açıkçası, maksat bu duvarı önceki sahibinin değil de yedi kişinin yerleştiği tarafta yapmaktır. Daha çok tartışma, bölünme ve taviz. Yedi kişiden biri mücadeleyi bırakıp gider, sonra ikici, üçüncü ve dördüncü.

6.       Aksiyon

Polis yerleşimcilerin çoğunun yerleşilen toprağı boşaltmasından dolayı yerleşimin anlamsızlaştığını söyler. Sonuç olarak, son üç kişi de banktan atılır ve kamuya ait bankların eski sahibi, her iki bank üzerindeki haklarını geri kazanır.

Forum

Bu sahne Porto ve Vila Nove de Gaia’da oynandı. Gösterinin ilk gününde, açık havadaki meydanda binden fazla insan vardı. “Model” oynandı ve “forum” başladı. İkinci gösterimde birkaç seyirci-oyuncu, Mülk Sahibi’nin karşı saldırısına yönelik direnişin nasıl olması gerektiği doğrultusunda görüşlerini oynadılar. Ama en güzeli seyirciler arasından bir kadının karşı çıkışta bulunduğu andı. O sırada sahnede, aralarında, kullanılacak en iyi taktikleri- rol dahilinde- tartışan erkek seyirci-oyuncular vardı: sonunda hepsi de hemfikir olduklarına karar verdiler. Bu noktada seyirciler arasındaki kadın şöyle dedi: 

“Siz şimdi orada baskıdan söz ediyorsunuz –hepsi çok güzel; sahnedekiler, biraz önce can düşmanları olan oyuncular karşısında azıcık bile ezilmiş görünmeyen seyirciler arasından çıkmış erkeklerdir. Bu sırada hala ezilenler ise biz kadınlarız çünkü hala eskisi gibi eylemsiz biçimde oturup erkeklerin oynamasını seyrediyoruz."

Daha sonra bir erkek seyirci, birçok kadını, değişik rollerle duygularını ifade etmeleri için sahneye davet etti. Kadınlar sadece tek bir erkeğin, Polis’i oynayan oyuncunun sahnede kalmasına izin vererek öneriyi kabul ettiler. Kadının dediğine göre: “Polis bir numaralı ezen olduğundan bu rol kesinlikle bir erkek tarafından oynanmalıdır.”

İŞTE LİDER, EVDE KÖLE

Paris'te, bir bankanın elektronik muhasebe departmanı çalışanlarının grevi sırasında iş yerinde sendika lideri, evinde köle olan bir kadınla ilgili bir Forum Tiyatrosu yaptık.

1. Aksiyon

Çok fazla iş. Bir sürü müşteri. Banka kapanır kapanmaz sendikacı kadın, yoldaşlarını organize etmeye çalışıyor, yoğun telefon görüşmeleri yapıyor, randevular ayarlıyor, mitingler düzenliyor vs. Herkes onun tavsiyelerini dinliyor.

2. Aksiyon

Sendikacı kadının kocası içeri girer. Düdüğünü çalar. Kadın bir iki dakika direnir ama sonunda arkadaşlarını yüzüstü bırakarak kocası ile eve gider.

3. Aksiyon

Evde. Zevksiz ev işleriyle rahatsız edilmek istememekte ve iş sonrası uğraşları için hazırlanmakta olan kocasının her şeyiyle ilgilenir. Kadın, oyun oynamakta olan sürekli bakıma muhtaç çocuğuyla ilgilenir, onu yıkar vs. Sahne şu saptamayla biter: Kadın ailesi için tam anlamıyla bir köledir.

Forum

Foruma, baş kahramanın yerine geçen ve baskıyı kırmaya çalışan birçok kadın katıldı. Aynı zamanda kadının bankadaki iş arkadaşları da baskıcılara dönüşmüş ve kadını kocasına teslim olmaya zorlamışlardı. Kadın, kocası ve iş arkadaşlarına rağmen işine devam etmek istese de, bu sefer de, yöneticisi gelip onu işten attı. Bu durum kadın seyirci-oyuncunun olası en iyi direniş biçimini önermesine kadar sürdü: Koca'yı içeri almamak! Bu noktada Koca'yı oynayan oyuncu pes etti ve telefon etmek, duygu sömürüsü yapmak veya yalan söylemek gibi diğer baskı şekillerini deneyen seyirci-oyuncularla yer değiştirdi.

Evdeki sahne sırasında çok ilginç bir durum ortaya çıktı: Sendikacıyı oynayan seyirci-oyuncu kendisini işine öylesine kaptırmıştı ki, ne kızıyla ne de kocasıyla hiç ilgilenmedi. Banyodaki küçük kız önceleri "Anne, anne, anne..." diye bağırırken şimdi "Baba, baba, baba..." diye bağırmaya başladı. Sonunda çocukla ilgilenen ve ev işlerini yapan koca oldu!